Bireyin şeması yani kendisine, başkalarına ve hayata dair ruhuna kök salmış güçlü inanışları tetiklendiğinde, bilinçsizce verdiği tepkilere mod adı verilir. Modlar; ihtiyaçlarımız karşılanmadığında, üzüldüğümüz, kırıldığımız, korktuğumuz, öfkelendiğimiz ve mutlu olduğumuz zamanlarda bu duygularımızı yansıtma şekillerini kapsayan ruh hallerimizdir. Genellikle, mod olarak tanımlanan bu otomatik yaklaşımlarımızın altında yatan faydalı ve olumlu amaçların farkında da değilizdir. Çocuklukta yaşanmış ve yara aldığımız alanlarda bizi korumak için birdenbire ortaya çıkan bu baş etme araçlarını bazen bizler dahi anlayamazken diğerleri de durumlara verilen aşırı gelen tepkilerimize bir anlam yüklemekte zorlanıp eleştirebilirler. İşte böyle zamanlarda, bir anda ortaya çıkan büyük tepkilerinizin altında şema güdümlü modlar olduğu söylenebilir.
Şemaları; çocukluk ve ergenlikte oluşan kişiliğimiz ya da ruhumuzun ‘iklimi’ şemalar tetiklendiğinde ortaya çıkan modlarımızı ise ruhunuzun o günkü ‘hava durumu’ olarak düşünebiliriz. Bireyin, kendiliğinin bütünlüğünü oluşturan parçalar yani modları şu şekilde de açıklayabiliriz; bir yandan mesleğimizde ya da eğitim hayatımızda başarılı olmak isterken bir taraftan da işleri sürekli erteleyerek hiçbir şey yapmayabiliriz. Sevdiklerimize ve çocuklarımıza karşı sakinliğimizi korumayı istememize rağmen bir taraftan da kendimizi onlara bağırırken bulabiliriz. Bir bağımlılıktan kurtulmak isterken pek farkında olmadığımız bir yanımız tarafından bu davranışı sürdürmeye istekli olduğumuzu keşfedebiliriz. Bu şekilde tutarsızlık ve iç dünyamızda bir çatışma olduğu durumlarda işlevsiz ve uyumsuz şemaların tetiklenmesinden kaynaklı ortaya çıkan sağlıksız modların varlığından söz edilebilir.
İşlevsiz modlar, uyum bozucu şemaların ortaya çıktığı zamanlarda kendilerini gösterirler. Şema terapide 4 ana mod kategorisi vardır.
İç güdüsel Çocuk Modları : İncinmiş çocuk yanımız, Kızgın/Öfkeli çocuk yanımız ve Dürtüsel/Disiplinsiz Çocuk yanımız
Uyumsuz Başa Çıkma Modları: Kopuk Korungan Modu, Kopuk Kendini Avutan Modu, Büyüklenmeci Mod, Zorba ve Saldırgan Mod, Boyun Eğici/Teslimci Mod
İşlevsiz Ebeveyn Modları: Cezalandırıcı Ebeveyn, Talepkar Ebeveyn, Eleştirel Ebeveyn Modları
Sağlıklı Modlar: Mutlu Çocuk Modu, Sağlıklı Yetişkin Modlarıdır.
Örneğin; geçmişten getirdiğimiz ve duyarlı olduğumuz yaşam olaylarında ortaya çıkan incinmiş çocuk modundayken kendimizi yalnız, güçsüz, kaybolmuş, dışlanmış ve sevgisiz hissederiz. Kızgın çocuk modunda; öfke patlamaları, kırıcı konuşmalar vardır. Dürtüsel çocuk modunda, dürtüler kontrol edilmekte zorlanılır ve düşünmeden hareket edilir. Beklentili ebeveyn modunda, mükemmeliyetçilik ve esnek olmayan sınırlar vardır. Cezalandırıcı ebeveyn moduna girdiğimizde ise kendimize gevşemek ve keyif almak için zaman ve alan tanımayız. Bir hata yaptığımızda kendimize şefkat göstermekte çok zorlanır ve kendimize zarar verme eğilimlerimiz bulunur. Hissetmesi zor duygular ile baş etmekte zorlanan birey, hissizleştiği yani korungan moduna girdiğinde ise kendisini duygusuz ve kayıtsız olarak hisseder ve dışarıdan da o şekilde görünür. Kendisine ve çevresine karşı yabancılaşma söz konusudur. Kopuk kendini avutan moduna girildiğinde ise rahatsız edici ve yoğun duygularla baş etme şekli olarak bu duyguları hissetmemeye yönelik aşırı aktivite yapılır. Örneğin; işkoliklik, sık ve yoğun spor yapmak, kumar oynamak ve her türlü bağımlılık, bir oturuşta sezonlarca dizi izlemek gibi davranışlar görülür.
Çocukluk ve ergenlik dönemleri boyunca, güven sarsıcı tutum ve davranışlarla karşılaşmış bireyler, ötekilere ve dünyaya güvenmemeyi o kadar içselleştirirler ki yetişkinliklerinde onları çok seven ve kötü muamelemede bulunmayan kişilere dahi güvenmekte zorlanırlar. Bunun sonucunda da ortaya büyüklenmeci ya da zorba ve saldırgan mod ortaya çıkabilir. Saldırgan modda hareket eden bireyin en temel amacı; insanların, ondan çekinmesini sağlayarak kullanılmasını, alay edilmesini, yönetilmesini engellemektir. Aslında bir savunma yöntemi olarak işlevsiz ve sağlıksız bir yöntem olan saldırıyı seçmiştir. İnsanlara güvenmekte zorlanmasına neden olan kuşkuculuk şeması tetiklendiğinde, insanlar ona kötü muamele etmeden kendisi bunu yaparak önüne geçmeye çalışır. Aslında, yazının başında bahsedilen, işlevsiz ve sağlıksız gözüken modların altında yatan faydalı ve olumlu amaçlar vardır; yalnızca, ele alınış şekli sağlıksızdır. Zorba ve saldırgan davranarak kendimizle ve çevremizle barış ve güven içinde, sağlam ve derin ilişkiler kurabilmemiz mümkün değildir.
Sağlıksız modlar olduğu gibi sağlıklı ve işlevsel bilişsel, duygusal ve davranış örüntülerinin oluşturduğu sağlıklı modlar da vardır; spontane davranabildiğimiz neşeli, mutlu çocuk yanımız ve mantıklı hareket etmemizi sağlayan sağlıklı yetişkin modumuz en sağlıklı baş etme yöntemleridir. Sağlıklı olan yanlarımız güçlendirilmeli ve sağlıksız olan modlarımız psikoterapide ele alınmalıdır. Terapist, bireyin içindeki bu karmaşayı konuşma terapisinde uyguladığı yöntemler ile aydınlığa kavuşturmaya çalışır. Beraber, danışanın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik daha uyumlu ve sağlıklı yollar keşfederler. İçsel çatışmasını dindirmeyi sağlayan ya da büyük ölçüde hafifleten birey, kendisiyle ve çevresiyle daha derin ve sağlıklı ilişkiler kurabilir ve hayattan aldığı doyumu arttırabilir.
Bu haftanın konusu olan şema ile baş etme modlarının, daha iyi anlaşılabilmesi için geçen haftaki köşe yazısını da okuyabilirsiniz. ‘Şema Terapi ile Hayat Daha Kolay’ yazısını, sağ köşede yazarın diğer yazıları kısmından bulabilirsiniz.
Sevgi ve sağlık ile harmanlı verimli bir hafta dilerim..
Uzm. Psikolog Özlem Nur Tulum
Kadıköy uzman psikolog, Bağdat Caddesi uzman psikolog ve Ataşehir uzman psikolog eşliğinde sizlere destek veriyoruz. Yaşamış olduğunuz problemleriniz ile ilgili terapi seansı oluşturmak için hemen mail ya da mesaj yoluyla ulaşabilirsiniz.
